PRACA – istotą życia kobiety

Nawiązując do roli pracy w życiu kobiet w XIX i XX wieku oraz okresu PRL- u, należy niniejszy tekst rozpocząć od przedstawienia najistotniejszego czynnika, który wpłynął na zmianę życia i powszechnego dostępu do różnych dziedzin pracy, a mianowicie powstania ruchu kobiet, rozwoju emancypacji w XIX wieku. Występują jednak pojedyncze stwierdzenia historyczne, iż to nie sam ruch oderwał kobietę od ogniska domowego, lecz rozwój stosunków wciągnął ją w prąd życia ogólnego.

Ewolucja ekonomiczna jaka nastąpiła w Królestwie Polskim w 1870 roku, zmusiła kobiety do zarobkowania. Rzucono się masowo na handel i rękodzieło, a zatem konieczne było przygotowanie do tych zawodów, rozszerzenie zakresu ich pracy, a co najistotniejsze zmiana krzywdzących ograniczeń prawnych. W okresie najsilniejszej fali feminizmu jaka przypadała na lata 1870-1900, duży wpływ na rozwój ruchu kobiecego mieli mężczyźni, którzy byli głównymi rzecznikami praw kobiet. To właśnie w „Przeglądzie Naukowym” ukazał się artykuł twórczości Adama Wiślickiego pt: „niezależność kobiety” w którym przedstawił radykalne żądania równouprawnienia kobiet w edukacji i pracy zawodowej.

Przemysł drobny w guberniach Królestwa Polskiego w XIX wieku, charakteryzował się przede wszystkim dużą ilością kobiet pracujących w domu na rachunek fabryk. Pozwalało to pogodzić obowiązki domowe i gospodarskie, a zarazem poszerzyć dochody rodziny. Przesilenie rolnicze, przyrost naturalny oraz ograniczone z wielu względów pole do pracy zawodowej, sprawiło iż nie tylko lud zaczął interesować się dodatkową pracą, również dla wielu wykształconych kobiet była to szansa na zwiększenie zarobków. Do przemysłu domowego niewątpliwie należało: tkactwo, szewstwo, bednarstwo i garncarstwo oraz inne specjalności w zależności od okolic. Ponadto istniały w ówczesnych czasach folwarki, które stanowiły zakłady gospodarcze w których miały odbywać szkolenia oraz kursy dla młodych panienek, które posiadłyby umiejętności w praktycznym zawodzie gospodarstwa kobiecego.

Poruszając w dalszym ciągu kwestie działalności kobiet, przeżywam literacką retrospekcję zagłębiając się w stronnice „Kobiety Współczesnej” – tygodnika publikowanego w okresie międzywojennym. Myślę, o odwadze aktywistek, ich niezłomnej wierze w swoją z pozoru delikatną siłę. Jeśli nawet trudno jest pokierować wyobraźnią tak dosadnie, uświadamiając sobie istotę radości jaką jest dla feministek uzyskanie praw, staję się widzem ówczesnych kilku chwil, kierując swoje oczy na setki kobiet, które zgodnie z konstytucją marcową, w roku 1921 uzyskały prawa polityczne. Nowe akty prawne poszerzyły grono nauczycielek, pojawiły się telefonistki, stenotypistki, a także pierwsze lekarki. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej szanse na pracę zyskują również kobiety zamężne. Bardziej pobłażliwie i przychylnie traktowane są zawody artystyczne takie jak pisarka, malarka czy poetka.

W okresie międzywojennym sytuacja społeczno – ekonomiczna polskich kobiet uległa przemianie. Informacje dochodzące z dwóch stron, mówiły o ograniczeniu kobiet jak i zwiększeniu swobody obyczajowej kobiet przez wstrząsy I wojny światowej. Można powiedzieć, że przeobrażenia po odzyskaniu niepodległości oraz recesji na płaszczyznach życia społecznego, zmuszały kobiety do zmiany roli społecznej w tym do podjęcia pracy. Rozluźnienie obyczajowe kobiet, które dawało kobiecie swobodę, większą samodzielność zaczęło uwidaczniać się w różnych miejscach rozrywki, widoczne to było zwłaszcza w miastach, wśród inteligencji. Kobiety mieszkające w skupiskach, posiadały większą autonomię niżeli kobiety zamieszkałe w wsiach i niewielkich miastach. Na wsi ciężka praca była czymś naturalnym. W przeciwieństwie do kobiet zatrudnionych w przemyśle, praca w gospodarstwie nie wpływała negatywnie na życie rodzinne. Przy wzmożonej aktywności zawodowej kobiet, z czasem okazało się, że niemożliwe jest pogodzenie obowiązków matki i żony z stanowiskiem pracy.

Pozycję Kobiet w społeczeństwie coraz częściej wyznaczała praca zawodowa. Nie można tu jednak mówić o ambicji kobiet, samorealizacji lecz najbliższą prawdą podjęcia pracy były potrzeby materialne. Aż do końca okresu międzywojennego środowisko robotnicze kobiet w Polsce wynikało z sytuacji ekonomicznej jaka ograniczyła miejsca pracy dla mężczyzn, a także z samego faktu, że kobiety łatwiej potrafiły dostosować się do danych sytuacji.

W wojennych latach kobiety zaczęły masowo pracować w fabrykach zastępujących mężczyzn obecnych na frontach, stanowiąc tańszą siłę robotniczą. Zwiększyła się ich rola w fabrykach zbrojeniowych, przemyśle chemicznym i maszynowym. Kobiety z odpowiednim wykształceniem często zastępowały również stanowiska typowe męskie w urzędach. W latach 1910- 1912 kobiety dopuszczono również do udziału w pracach paramilitarnych, gdzie jako członkinie żeńskich oddziałów strzeleckich przechodziły szkolenia wojskowe. Po wybuchu wojny, w Oddziale Wywiadowczym i Brygadzie Legionów służyło już aż 46 kobiet.

W latach trzydziestych dwudziestego wieku odsetek kobiet pracujących umysłowo stopniowo podnosił się. Większą rolę kobiet niżeli w sferze pracy fizycznej, odgrywało powojenne wzmocnienie stanowiska społecznego kobiet, a mianowicie zacieranie granic w zakresie wykształcenia między nimi a mężczyznami. Przede wszystkim pracowały nie tylko te kobiety, które musiały, ale również te które chciały. Tę pierwszą grupę stanowiły kobiety pracujące w przemyśle ciężkim i średnim, zaś drugą grupę reprezentowały zazwyczaj lekarki.

Ruch feministek spotykał się z zarzutem odrywania kobiet od ogniska domowego, od powołania zasadniczej roli kobiety jako matki i żony. Jednak w odpowiedzi na cios płci męskiej, delegatki przypominały iż macierzyństwo jest naturalną rolą kobiety, dlatego poszerzając swoją wiedzę i umiejętności, w pierwszej kolejności czynią to z uwagi na przyszłość swoich dzieci. Filozof Hegel uważał, że jeśli państwo jest w rękach kobiety, znaczy, że znajduje się w niebezpieczeństwie. Opinie jednak były podzielone. Inni uważali kobietę za bliższą duchowi narodu, matkę, wychowawczynię wszystkich pokoleń, posiadającą instynkt ojczyzny. Wśród działaczek pojawiały się słowa krytyki dla kobiet, które nie lubiły polityki, dotyczyło to mianowicie niemożności w dochodzeniu swoich praw. Bez udziału w życiu politycznym, nie można mieć wpływu na decyzje państwa i narodu. Praca w sejmie budowała życie kobiet i stwarzała nowe szanse na likwidacje ograniczeń, dlatego 17 marca 1921 za sprawą konstytucji, siedmioro kobiet zasiada na stanowiskach w Sejmie i Senacie.

Okres Polski Ludowej w badaniach na temat historii kobiet jest swoistą luką, której szczeliny wypełnione zostały milczeniem według przeświadczeń feministycznych kręgów. W latach 1951 – 1989 realizowano politykę pełnego zatrudnienia, ze względu na mniejszą liczbę ludności oraz liczne zniszczenia po II wojnie światowej. Po 1945 roku, pojawiły się warunki sprzyjające aktywizacji kobiet. Presja konieczności pojęcia pracy miała taki sam charakter we wszystkich warstwach społecznych. Pojawiły się nowe zawody dla kobiet, dotychczas zarezerwowane wyłącznie dla mężczyzn. Była to między innymi praca jako „traktorzystka”, „murarka”, „hutniczka” czy „maszynistka pociągu”. Praca górnicza kobiet, nie była przymusem obecnego systemu politycznego, lecz jedynie szansą na lepiej płatną pracę niżeli ta na powierzchni. Przeciwnie, wydawać by się mogło, że kopalnia to ogrom ciężkiej pracy, przy dużym zaangażowaniu fizycznym, jednakże dla wielu kobiet stanowiła ona pracę o mniejszym wysiłku, gwarantującą wyższe położenie w hierarchii i przydziały żywności.

PRL przede wszystkim odciął kobiety od przedwojennej myśli emancypacyjnej pozbawiając je również politycznej sprawczości. Wielu współczesnych autorów, zainteresowanych ową tematyką, nie chcąc pozostawiać „dziur”, nadal sięga do źródeł analizując, tworząc nowe argumenty wyjaśniające działanie polskiej polityki ludowej. Zatem rożnie tłumaczy się represyjny okres stalinizmu, być może pomimo mnogich zarzutów odsunięcia na bok działalności feministek, można doszukać się w tym okresie „pozornej” emancypacji, swoistej niezależności ekonomicznej i prestiżu społecznego dla kobiet. A typowe męskie zawody, które zaczęły wykonywać kobiety pozwoliły na awans w społecznej hierarchii i zwiększyły niezależność finansową, która miała przekładać się na stosunek kobiet do ich tradycyjnych ról w społeczeństwie.

Leopold Tyrmand w latach 50-dziesiątych pisząc o „traktorzystkach”, „murarkach” określał ową pracę jako zbrodnia kobiecości. Prezentujące się kobiety w kombinezonach, groteskowo nazywał babochłopami. Z czasem, rzeczywiście kobieta wykonująca męski zawód była symbolem wynaturzenia stalinizmu, który pogwałcił porządek.

Podsumowując, chciałabym uzmysłowić jak ważna jest rekonstrukcja dziejów, wydobywanie wspomnień z książek, czasopism, rozmów z innymi kobietami, które uczestniczyły w tworzącej się historii, która dziś budzi podziw, krytykę bądź zainteresowanie. Zebrana wiedza na temat pracy kobiet w poszczególnych okresach naszego kraju, ma przede wszystkim uświadomić nam samą istotę pracy, która przez wieki wcale nie była cykliczną ścieżką kariery, lecz ogromnym trudem by przyszłość ich dzieci i narodu wyglądała świetliście.

Życzę wszystkim Czytelnikom przyjemnego zamyślenia, które pozwoli Wam dostrzec jak wielką ewolucję przeszły kobiety w polskiej świadomości pracy.

Magdalena Sobczak